بررسی نقش اختلاف قرائت ها در تحریف قرآن
چکیده:
در طول دوران اسلامی، وجود برخی از روایات در جوامع روایی اهل سنت و شیعه باعث شده تا براي عده اي، منشأ ایجاد توهم«تحریف در قرآن« شود . محدث نوري کتاب » مستقلی با عنوان فصل الخطاب فی تحریف کتاب رب الارباب » نوشت و مجموعه روایاتى را در زمینۀ » تحریف قرآن» عرضه داشت که بیشتر آنها شاملِ روایات اختلاف قرائات در قرآن میباشند. تاکنون کتابهاي بسیاري در رد این کتاب نگارش شده است. یکی از دلایلی که در این کتاب ها عرضه شده، این مهم است که اختلاف قرائات ربطی به تحریف قرآن ندارد و وجود آنها هیچ خدشه اي بر مصونیت قرآن وارد نمیسازد. این مقاله در صدد است تا ارتباط « اختلاف قرائات » را با موضوع «تحریف قرآن » تبیین نموده و در نهایت نتیجه گیري نماید که اختلاف قرائات به تحریف قرآن مرتبط است.
کلیدواژه ها:
اختلاف قرائات / تحریف قرآن / قرآن
مقدمه
در صدر اسلام زبان و لهجه ها و گویشهاي مختلف عربی در مناطق گوناگون جزیرة العرب و جغرافیاي اسلام وجود داشته است که به عقیده عده اي(صرف نظر از موضوع تعدد نزول قرآن)، اختلافات قرائات در برخى از کلمات قرآن، نتیجه همین اختلاف لغات و لهجه هاى عربى و تعدد آنها بوده است{1} . که حتی در برهه اي، این اختلافات موجب جنگهاي خونین شده است.{2}
صرفنظر از دلایل بروز و ظهور قرائات مختلف و گوناگون قرآن، اکنون که ما در پیشگاه قرآن کریم قرار داریم ، مواجه با متنِ مستند تاریخی از«مصحف امام » نیستیم و در مقابل ما قرآنهایی موجودند که هر کدام داراي نگارشها و قرائت هاي خاص خود میباشند . {3} ما به یقین نمیدانیم که کدام یک از این قرائات ، قرائت پیامبر ص یا مورد تأیید ایشان است . از همه مهمتر اینکه تغییر و تحولات قرائات قرآن مختص یک زمان نیست و در دوره هاي مختلف ، متکثر شده اند .
در دو قرنِ اخیر، شاید نخستین کسى از شیعه که در این زمینه به طور مستقل مطلب نوشته و مسأله تحریف را مطرح نموده است، سید نعمت اللّه جزایرى می باشد. پس از وي ، محدث نورى کتابِ مستقلی با عنوان « فصل الخطاب فی تحریف کتاب رب الارباب » نوشت و مجموعه روایاتى را در زمینۀ تحریف قرآن عرضه داشت که منتقدان وي تأکید دارند بیشتر آنها شاملِ روایات اختلاف قرائات در قرآن میباشند.
دو مفهوم متفاوت و مستقل
یکی از دلایلی که در این کتاب هاي انتقادي عرضه شده، این مهم است که اختلاف قرائات ربطی به موضوع تحریف قرآن ندارد و یا وجود آنها هیچ خدشه اي بر مصونیت قرآن وارد نمیسازد. به نظر می رسد طرح این ادعا به صورت کلی نمیتواند باطل کنندة نظر قائلان به تحریف قرآن باشد، بنابراین مناسب است که » نسبت اختلاف قرائات به تحریف قرآن » به صورت ریزموضوعات متنوع و مرتبط مطرح شده و توسط محققین ، مورد پژوهشِ دقیق قرار گیرد . با توجه به این موضوع، لازم است پیرامون اختلاف قرائات قرآن، دو مفهوم متفاوت و مستقل مورد دقت پژوهشگران واقع شود:
1 - اختلاف قرائات لهجه اي که د ر زمان حضو ر پیامبر ص وجود داشته و سفارش شده است: « اقرءوا کما یقرأ الناس » ، {4} که ممکن است شامل هفت قرائت لهجه اي باشد و شاید برخی از روایات ناظر بر آن باشد. مثلاً از امام صادق ع : روایت شده است که « إنّ القرآن نزل علی سبعۀ احرف و ادنی ما للامام ان یفتی علی سبعۀ وجوه» {5} قرآن به هفت حرف نازل شده و دست کم هر امامی میتواند به هفت وجه فتوا دهد. همچنین پاره اى از این روایات، از جمله روایت « انزل القرآن على سبعۀ احرف »{6} یکى از مستمسک هاي طرفداران این نظریه است که قرآن مرکب از لهجه ها گوناگون عرب است. {7} به عنوان نمونه، برخى از علماى اهل سنت از جمله طبرى، منظور از» هفت حرف« در این روایت را، عبارت از لهجه هاى مختلف عربى می دانند .{8}
2 - اختلاف قرائات شکل جدید و تحول یافته اي است که در طول مدت حدود یک تا سه قرن پس ا ز رحلت پیامبر ص رایج شده است. این قرائات تعداد بسیاري را شامل میشود که چهارده مورد آن، بیشتر مورد توجه محققین و هفت مورد آن مشهور میباشد برخی از علما دلیلی که براي حجیت این قرائات موجود ارائه داده اند، حدیث معروف « انزل القرآن علی سبعۀاحرف » است؛ یعنی قرآن به هفت حرف نازل شده تا اشاره اي باشد به قرائات سبعِ موجود . {9} از سوي دیگر، وجود برخی روایات مقابلِ احادیث « سبعۀ احرف» سؤال برانگیز میباشد به عنوان مثال، از امام باقر ع روایت شده است، که فرمودند : « قرآن یکی است و از پیشگاه خداي یکتا نازل گردیده است ، ولی اختلاف از ناحیه راویان است ». نظیر همین روایت نیز از امام صادق ع آمده است .{10}
بنابراین عده اي در مقام ردحدیث » سبعۀ احرف« برآمده و عقیده دارند نزول قرآن با حروف هفت گانه معنا و مفهوم صحیحی ندارد، ازاین ر و این گونه روایات ر ا باید کنار گذاشت « ؛ مخصوصاً بعد از آنکه روایاتی از امام باقر و امام صادق ع بر دروغ بودن آن روایات دلالت میکند مبنی بر اینکه قرآن تنها با یک حرف نازل شده و تمام اختلافاتی که وجود دارد، از طرف راویان و قاریان است. {11}
اما نکته بسیار مهم این است که اکنون نمونه اي تاریخی و مکتوب از متن اصلی قرآن در صدر اسلام در دسترس نیست تا بتوانیم با تطبیق با آن، قرائت صحیحِ پیامبرص را تشخیص بدهیم . اکنون موضوع ما اشاره به این مطلب جهت روشن شدن اهمیت موضوع اختلاف قرائات بوده و نباید آن را دست کم گرفت و برای اینکه نسبت به اختلاف قرائات قرآن به تحریف قرآن بپردازیم ، لازم است به چهار موضوع به عنوان مقدمه و پیش زمینه اشاره داشته باشیم که توجه به آنها، نتیجه گیري نهایی را براي خواننده آسان می نماید.
1 . صحت تواتر و استعمال قرائات قرآنی
انواع قرائت را شش نوع دانسته اند: متواتر ، مشهور ، آحاد ، شاذ ،ّ مجعول و حدیث مدرج . اما قرائات با توجه به صحت سند ، انطباقِ با عربیت و دستور زبان و لغت و مطابقت با رسم الخط مصحف عثمانی ، به دو بخش تقسیم میشود:
الف ) قرائات متواتر. {12}
ب ) قرائات صحیح که شاملِ قرائات جامع ارکان و شرایط سه گانه و نیز قرائات شاذ است. در تواتر قرائات سبع، سه قول مفروض است: {13}
اول آنکه مطلقاً متواترند و همه آنها از مصادیق « مما نزل به الروّح الأمین علی قلب سید المرسلین » می باشند.{14} دوم آنکه قرائات سبع، قسمتی از آنها از قبیل »هیأت کلمه » است؛ مثل « مد و لین « و تخفیف همزه و اماله و امثال آن. اینها غیر متواترند، ولکن تواتر آنها لازم و واجب نیست. و قسمتی از آنها مثل جوهر لفظ است؛ مانند ؛ « مالک و ملک » اینها متواترند. {15}
سوم آنکه مطلقاً متواتر نیستند، هر چند که » جوهر لفظ « باشد.{16}
مشهو ر علما ي عام اعتقاد به تواتر قرائات سبع و حتی قرائات عشره قرآن دارند به عنوان نمونه، رازي در» تفسیر کبیر« گفته است: بیشتر علما، رأیشان به تواتر است .{17} اما پیرامون نظرِ غالب علماي شیعه د ر تواتر یا عدم تواتر قرآن دو ادعاي متناقض وجود دارد.
بنابراین از جمله مسائلی که جا دارد در اینجا مورد اشاره قرار گیرد، مسألۀ فرق میانِ قرائات از یک سو و قرآن از سوي دیگر میباشد.
اهم اقوال و آراء در این زمینه به قرار زیر است :{18}
الف ) قرآن و قرائات، دو حقیقت متفاوت از یکدیگر هستند
بدرالدین زرکشی و برخی دیگر عقیده دارند:
قرآن و قرائات دو حقیقت متغایر هستند. قرآن عبارت از وحیی است که بر محمد ص به منظور بیان قوانینِ الهی و اعجاز نازل شد ه است، ا ما قرائات عبارت از اختلاف وحی از لحاظ حروف و کلمات و کیفیت اداي حروف این کلمات از نظر مشدد و یا مخفف خواندن و امثال آنها است. {19}
ب ( تفاوت قرائات از لحاظ شمول آنها بر شرایط قرائات صحیح
در این نظریه آمده است اگر قرائاتی واجد صحت سند و منطبق با دستور زبان عربی و مطابق با رسم الخط مصحف عثمانی باشد، میتوان آن را به عنوان قرآن تلقی کرد و میان چنین قرائات و خود قرآن تفاوتی وجود ندارد. اما آن قرائاتی که حتی فاقد یک شرط از این شرایط سه گانه باشد، نمیتوان آن را به عنوان قرآن تلقی کرد
و فقط میتوان عنوان قرائات و یا قرائت را بر آن اطلاق نمود و باید میان این گونه قرائات و قرآن تفاوت گذاشت. این نظریه را جمهور علما اظهار کرده اند. هر چندکه تشخیص این شرایط، محک و معیارِ مبرّا ا ز خطا ندارد و د ر انتها نمیتواند» این همانی« تطابق قرائت تأیید شده با قرائت پیامبر ص را مطلقاً ثابت کند.
ج ) هر قرائتی حتی قرائات شاذ نیز شایستۀ احراز عنوان« قرآن » است
ابن دقیق العید، چنین نظریه اي را متذکر شده است.{20}
2. معرفی قرائت هاي مشهور
براي اطلاع از انواع قرائت هاي قرآن، میتوانید به آثاري که از سال 90 تا 324قمري تألیف شده اند، مراجعه فرمایید از این آثار برمیآید که قرائات موجود قرآن، شامل قرائات مشهور یا « قرائات سبعه » و« قرائات آحاد »و « قرائات شاذ » میباشند .{21}
3. برخی از روایات اختلاف قرائات
روایاتی که در موضوع اختلاف قرائات مطرح میشود، حداقل داراي دو تقسیم بندي است:
یک . روایات موضوعی
برخی از آنها به صورت کلی نسبت به قرائت قرآن یا قرائات قرآنی، ادعایی رامطرح نموده اند که عده اي اندك از علما ( همانند محدث نوري ) آن را یکی از دلایل تحریف قرآن میدانند. در بررسی این روایات، به « فقه الحدیث » و نقد متن توجه شده و توضیح داده شده است که مراد از تعبیرهاي به کار رفته در این روایات باید معلوم شود این تعابیر معمولاً حاکی از کاستی و افتادگی متن است؛ مانند « کنّا نَقْرَأٌ… » ، « قَرَأَها »« نَقْرَئُها… » «هکذَا اُنْزِلَت » و « کذا اُنْزِلَت » و نیز تعبیرات دالّ بر افزونی واژه یا جمله.
منتقدان دلایلی را بر ر د دلالت این روایات بر تحریف قرآن بیان داشته اند، همانند اینکه شواهد حاکی از آن است که واژه « اقْراء » و « قَرَأَ » در صدر اسلام به معناي لغويِ« خواندن» نبوده است؛ مثلاً اگر گفته می شد فلان کس « اَقْرَء » است، بدین معنا نبوده که او خوشخوان ترین است.{22}
دو. روایات مصداقی
د ر مقالۀ حاضر ، دسته دوم، یعنی روایات مصداقیِ اختلاف قرائات، مدنظرمی باشد که پیرامون آنها میگوییم: روایات صحیح از رسول خدا ص ومعصومین:، مأخذ منحصربه فرد و منبعِ اصیل قرائت از دیدگاه علماي اسلامی
است.
4 . انواعِ اختلا ف میان قرائات
برخی از علما همانند ابوالفضل رازى و ابن جزرى، در مقام استقراى قرائات برآمده و سعى کردند وجوه اختلاف قرائات را مشخص سازند. به عنوان مثال، ابن قتیبه، وجوه اختلاف قرائات را در هفت وجه میداند:
1 . اختلاف در حرکات کلمه، بدون اینکه در معنا و صورت و شکل آن تغییرى ایجاد کند.2 . اختلاف در حرکات کلمه، که تغییرى در معنا ایجاد کند، لکن صورت و شکل کلمه محفوظ میماند{23}.3 . اختلاف در حروف کلمه، که در معنا تغییر ایجاد کند، لکن صورت و شکل کلمه محفوظ میماند{24}.4. اختلاف در حروف کلمه، که در صورت و شکل کلمه تغییري به وجود می آورد، ولی معناىِ کلمه محفوظ مىماند.5 . اختلاف در حروف کلمه، که باعث تغییر در معنا و شکل میگردد{25}.6. اختلاف در تقدیم و تأخیر{26}.7. اختلاف در زیاده و نقصان.{27}
نظرات برخی درباره تحریف نبودن اختلاف قرائات
پس ا ز اینکه کتاب« فصل الخطاب فی تحرف کتاب رب الارباب » منتشر شد، علماي بسیاري در مقالات و کتاب هاي عدم تحریف قرآن و یا کتب علوم قرآن و تفسیر و حتی کتابهاي اصولی به این مطلب پرداخته اند که بیشتر روایاتی که محد ث نور ي د ر اثبا ت تحریف قرآن جمع آوري نموده ، شا مل اختلا ف قرائات قرآن است و اختلاف د ر قرائت بر اختلاف د ر نص وحی و اثبات تحریف دلالت ندارد.
به عنوا ن نمونه ، آیت الله حسن زاده آملی مینویسد:
اختلاف قرائت ها موجب تحریف و تغییر قرآن نمیگردد و با اختلاف قرائت ها «در قرآن، نه کلمه اي افزوده میشود و نه چیزي کاسته میگردد؛ زیرا اختلاف آنها در اعراب و صداها و برگرداندن ضمیر و کیفیت تلفّظ، و خطاب و غیبت، ومفرد و جمع و مانند اینها در کلماتی است که شایستگی براي آن دارد و با هریک از قرائت ها که خوانده شود، همه قرائت هاي آیات و کلمات قرآن به حالت اصلی خودش، دست نخورده باقی میماند» .علاوه بر آنکه گفته میشود که اختلاف در قرائت بر اختلاف در نص وحی واثبات تحریف دلالت ندارد، حتی برخی عقیده دارند که این روایات، هیچ ربطی به موضوع تحریف قرآن ندارند. {28}
آیا اختلاف قرائات باعث تغییر در معنا میشود؟
برخی از انواع اختلاف قرائات، سبب تغییر در معنا میشوند. ا ما وجود اختلاف قرائات به شکل مؤثّر در معنا، خود بر سه گونه است:
الف) گونه اى که در معناى کلّى عبارت تغییر محسوسى ایجاد نمى کند و تنهاجنبه تأکیدى دارد و یا تفنّن در گفتار تلقىّ مى شود .
ب) گونه اى که در معناى کلّى عبارت تغییر ایجاد مى کند، ولى این تغییر چنان فاحش نیست که مفهوم، تفاوتى جدى پیدا کند .
ج ( نوعى از اختلاف در قرائات که در معناى عبارت تغییر جدى ایجاد مى کند وبحث اصلى این مقاله پیرامون آن است.
نتیجه گیري
بنابراین اختلاف قرائات در پاره اى از موارد، موجب تفاوت در معنا و تفسیراست که این بدان معناست که روایات اختلاف قرائات ارتباط مستقیمی در موضوع تحریف قرآن دارند.البته شاید گفته شود که میتوان معانی و تفاسیر مختلف مبتنى بر اختلاف قرائات را به یکدیگر نزدیک نمود. اما باید دانست که در تمامى موارد، این امکان
وجود ندارد و در برخی موارد، تنها باید یکى از تفاسیرِ منطبق با یکى از قرائات مورد پذیرش را برگزید. {29}
ا ز سوي دیگر ،. به نظر میرسد » تحریف « د ر کلام و گفتار ، اساسا و تنها به »تحریف معنوي« صادق میگردد ؛ یعنی اینکه با تغییرِ در مراد و خواست گوینده، تحریف محقق میگردد. همین فرض را میتوان در کتب آسمانی ، همانند قرآن یا کتب دیگر ، مورد دقت قرار داد.
میدانیم که تحریف معنوي ممکن است در صورتهاي مختلف اتفاق بیفتد:
الف ) با وجود شکلِ صحیحِ و تصویري لفظ در یک جمله، رخ دهد.
همانند تفسیر کلمات» مشترك لفظی« یا » مبهم « ، » مجمل « وقتی گوینده اي می گوید »: من شیر دوست دارم« اگر گوینده به صراحت معناي » شیر« را نگفته باشد، هر مفسري میتواند با دلایل خاص خود» شیر« ، را تفسیر نماید . همچنان که در قرآن آمده است گروهی از یهودیان گفتار خدا را از معناي حقیقی آن به معناها و مواردي دیگر تغییر داده و تحریف می کنند : )نساء( 46 زیرا تفسیر آیات قرآنی به غیر معناهایی که هدف و مقصود قرآن است، چیزي غیر از تحریف نیست. از گذشته تاکنون ، از این تغییر معنا در قرآن، به اصطلاحِ» تحریف معنوي » یاد کرده، دو نوع از آن براي قرآن ذکر نموده اند:-1 تغییر در معناي کلمه . 2 . تغییر در شأن نزول و یا مدلول آیه.
امام علی ع از این نوع تحریف در زمان خود) نهج البلاغه، خطبه (17 و آینده خبر داده اند و شاید این همان تفسیر به رأي باشد). همان، خطبه( 147
ب ) تحریفی که با تغییرِ شکلِ صحیحِ و تصویري لفظ در یک جمله رخ دهد.
همانند حذف و اضافه یا تغییر و جابه جایی در کلمات و حروف یک متن، که پیرامون قرآن میتواند شامل این موارد باشد: چند سوره ، یک سوره ، بخشی ازسوره، چند آیه، یک آیه، بخشی از یک آیه، چند کلمه، یک کلمه، چند حرف، یک حرف و اعرابِ کلمات . در نهایت منجر به تغییرِ مراد و خواست گوینده و« ب« و » الف » هر دو حالت در نتیجه ، تحریف میشوند. بنابراین به روشنی میتوان گفت که هم تغییر معنا و هم تغییر لفظ، هر دو» تحریف معنوي » محسوب میشوند . در حقیقت و به طور کلی باید گفت بیشتر ا ز یک نوع تحریف) براي قرآن ) متصور نیست و آن» تحریف معنوي » قرآن است؛ چه با وجود شکلِ صحیحِ الفاظ قرآن باشد و چه با تغییر و کاستی برخی از الفاظ قرآن صورت بگیرد. {30}
پی نوشت ها
1. طبری ، 1/9 به بعد
2. معرفت ، التمهید فی علوم القرآن ، 1/333 -340
3. نسخه قرآنی که امروزه در بین بیشتر کشورهای اسلامی ، مخصوصا «شرق سوئز» رایج است ، نسخه ای از قرائت « حفص از عاصم » که در سال 1923 در دانشگاه الازهر در قاهره چاپ شد .
4. حر عاملی ، 4/821
5. شیخ صدوق ، 2/358
6. این روایت مشهور و معروف استو در کتب تفسیر و قرائات و حدیث اهل سنت به طرق و وجوه متعدد نقل شده است . روایت مذکور به گروهی از صحابه پیامبر ص منتهی می شود که آن را از پیامبر شنیدند . ( سیوطی ، 1/78 )
7. برخی ، نمونه هایی از کلمات غیر قرشی را در قرآن مطرح کرده اند و عقیده دارند که این کلمات از لهجه های قریشی نیست ، از قبیل الارائک ، لاوزر ، یفتنکم و … و نیز برخی اصل این گونه کلمات را به پنجاه لهجه از لهجه های مختلف قبائل عرب ارجاع داده اند . ( همان ، 229)
8. طبری ، 1/9
9. « ان هذا القران انزل علی سبعه احرف فاقروا ما تیسر منه » ( صدوق ، 2/358 ) سیوطی گفته : « این حدیث ، حدیث مشکل و نامفهومی است » و ابن عربی گفته است : برای تشخیص معنای این حدیث ، هیچگونه نص و حدیثی نداریم و به همین دلیل مردم بر سر فهم صحیح این حدیث اختلاف کرده اند . ( زرکشی ، 1/212 )
10. کلینی ،2/453 و630
11. خویی ، 260
12. ابن جزری در معرفی قرائات متواتره می گوید :هر قرائتی که با قواعد و دستور زبان هماهنگی دارد و مطابق با رسم الخط یکی از مصاحف عثمانی است – ولو اینکه این انطباق بر سبیل فرض و احتمال باشد – اگر به طور متواتر نقل شود این قرائات را باید « قرائات متواتره و قطعی » دانست . ( ابن الجزری ، منجدالمقرئین ، 15 )
13. ر.ک : کمالی ، 173
14. قائلین به این قول ، علامه حلی ( المنتهی ، 273 ) ، ابن فهد حلی ، شهید اول عاملی ( الذکری ، کتاب الصلوه ، باب الواجب الرابع ) ، محقق کرکی عاملی ، شهید ثانی عاملی ،( روض الجنان و یز در کتاب مقاصد العلیه ) و شیخ حر عاملی ( رساله فی اثبات تواتر القرآن ) می باشد .
15. این رای شیخ بهایی و ابن حاجب و عضدی است .
16. این رای شیخ طوسی در ( التبیان ) و « نجم الائمه در شرح کافیه » و جمال الدین خوانساری و سید نعمت الله جزایری و شیخ یوسف بحرانی و سید صدرالدین و محکی از ابن طاووس در کتاب « سعدالسعود » و رازی و زمخشری است و کلام حرفوشی به این رای متمایل است .
17. مجموعه ای از روایات خاص ائمه : که در مراجع و متون تفسیری شیعه و اهل سنت آمده است ، در قرائات اهل بیت القرآنیه » گردآوری شده ، همچنین مایر براشر اغلب روایات شیعی در متون حدیثی کهن امامیه تا عصر کلینی را در مقاله ای گرد آورده است . ( ر.ک : رفیعی ، مجیب ، قرائات اهل بیت القرآنیه ، و نیز meir m . bar – asher . “ variant readings and addition Of the imamed sdya to the quran in Israel oriental studies , 13 (1993 ) pp . 39-74
18. فضلی ، 86
19. زرکشی ، 1/318
20. فضلی ، 87
21. همان ، صفحه 40
22. شوشتری ، 4 /331 ، ابن هشام 4/1071 ، زید بن علی ، 1/343
23. دانی ،166
24. همان ،82
25. معجم القرائات القرآنیه ، 1/68
26. معروف ، التمهید ، 1/374
27. دانی ، 208
28. حسن زاده ، 81
29. برای اطلاعات بیشتر ر.ک : همانی ، عباس ، اختلاف قرائات و نقش آن در تفسیر ، پژوهش دینی ، ش 7 ، پاییز 1383
30. بنابراین، چه الفاظ را با ابهام در دایره شمول معانی یک کلمه یا قرائنِ موجود در
جمله، بد معنا کنیم و چه ما، الفاظ را تغییر یا حذف نماییم ، تفاوتی در نتیجه با هم ندارند
و در هر دو صورت، قرآن یا دیگر کتب آسمانی، تحریف شده اند.
منابع و مآخذ
1. ابن جزري؛ النشر فی القرائات العشر، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1998 م.
2. منجد المقرئین، قاهره، الوطنیۀ الاسلامیۀ، 1350 ق
3. ابن هشام؛ سیره ابن هشام، قاهره، چاپ عبدالحمید، 1383 ق.
4. آرنف مارك؛ ویلیام اگرادي؛ مایکل دابروولسکی؛ درآمدي بر زبان شناسی معاصر، ترجمه: علی درزي، تهران، سمت، 1380 ش.
5. تحریف چیست و مراد خداوند از آن کدام است؟ قم، بینا، 1392 ش.
6. کتابشناسی عدم تحریف قرآن، بی جا، بینا، 1392 ش.
7. مجموعه مقالاتی پیرامون تغییر خط فارسی، تهران، بینا، 1392 ش.
8. بهار و - پژوهشهاي قرآنی، شماره 17 ،« کتابشناسی قرائات قرآن » ؛ 18 . آشوري، حسین.366- تابستان 1378 ش، 395
9. حرّ عاملی، محمد بن حسن؛ وسائل الشیعۀ فی تفصیل مسائل الشریعۀ، قم، مؤسسه آل البیت، بیتا.
10. حسنزاده، حسن؛ فصل الخطاب فی عدم تحریف کتاب رب الارباب، ترجمه: محمدي شاهرودي، قم، قیام، 1381 ش.
11. حکیم، سید محسن؛ مستمسک العروة الوثقی، قم، دارالتفسیر، 1374 ش.
12. خویی، سید ابوالقاسم؛ البیان فی التفسیر القرآن، قم، دارالثقلین، 1387 ش.
13. منهاج الصالحین، قم، مدینۀ العلم، بیتا.
14. دانى، ابوعمرو عثمان؛ التیسیر فى القرائات السبع، کتابفروشى جعفرى، بیتا.
15. زرکشی، محمد بن بهادر؛ البرهان فی علوم القرآن، چاپ ابوالفضل ابراهیم، بیروت، بی نا، 1408 ق.
16. زیدبن علی؛ مسند الامام زید، بیروت، بی نا، 1401 ق.
17. سیوطی، عبدالرحمن بن ابیبکر؛ الاتقان فى علوم القرآن، قاهره، بی نا، 1360 ق.
18. شوشتري، نوراللهّ؛ احقاق الحق و ازهاق الباطل، قم، چاپ کتابخانه مرعشی، بیتا.
19. قرآن در اسلام، تهران، دار الکتب الاسلام، 1353 ش.
20. طبرسی، فضل بن حسن؛ جوامع الجامع، تبریز، بی نا، بیتا.
21. مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تهران، ناصر خسرو، بیتا.
22. طبرى، محمد بن جریر؛ جامع البیان فى تأویل آى القرآن، قاهره، بینا، 1321 ق.
23. طوسی، محمد بن حسن؛ التبیان فی تفسیر القرآن، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی تا.
24. فضلی، عبدالهادي؛ مقدمهاى بر تاریخ قرائات، ترجمه: محمدباقر حجتی، تهران، اسوه، 1388 ش.
25. قمی، سید صدر الدین محمد؛ (حاشیه) شرح وافیه الاصول (تونی)، نسخه خطی، کتابخانه مجلس شوراي اسلامی
26. کلینی، محمدبن یعقوب؛ اصول کافی ، ترجمه: جواد مصطفوي، تهران، مکتبۀ العلمیۀ الاسلامی، 1369 ش
27. معرفت، محمد هادي؛ التمهید فی علوم القرآن، قم، مرکز مدیریت حوزه علمیه قم، بیتا.
28. علوم قرآنی، التمهید، قم، 1378 ش
29. نوري، میرزا حسین؛ فصل الخطاب فی تحریف کتاب رب الارباب، چاپ سنگی.
30. پژوهش دینی، شماره 7، پاییز ،« اختلاف قرائات و نقش آن در تفسیر » ؛ 80 . همایی، عباس.57- 1383 ش 68